نوروز؛ بزرگترین جشن و عید باستانی ایرانیان

نوروز، این جشن کهن و یادگار دوران ایران باستان، نخستین روز سال خورشیدی ایرانی برابر با یکم فروردین ماه در تقویم خورشیدی ایرانی است. خواستگاه این جشن ایران باستان است و مردم در سراسر فلات بزرگ ایران در این ایام به جشن و پایکوبی می‌ پردازند. نوروز مصادف با اعتدال یا برابری بهار است، چرا که در روز نخست فروردین، خورشید در موقعیت ابتدای برج حمل قرار می‌ گیرد و استوای زمین را قطع می‌ کند و این حالت باعث برابری ساعات روز و شب می ‌شود. ۱۲ ساعت روز و ۱۲ ساعت شب است. نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو به شمار می‌ رود. جالب توجه است که نوروز به‌ عنوان یک جشن کهن و باستانی که از نیاکان ما به ارث رسیده است به اسم  «روز بین‌ المللی نوروز» توسط سازمان یونسکو به‌ عنوان میراث فرهنگی معنوی بشر ثبت جهانی شده است.

نکته دیگر این است که این عید از روزهای مقدس و اعیاد مذهبی زرتشتیان به شمار می‌ رود. در تقویم خورشیدی، لحظه تحویل سال، مشخص کننده نخستین روز از ماه فروردین است که  با نام هرمز روز و یا اورمزد روز می‌ شناسند. اگر لحظه تحویل سال قبل از ظهر و یا در نیمه اول شبانه روز باشد، همان روز نوروز است و اگر لحظه تحویل سال بعدازظهر و یا نیمه دوم روز باشد فردای آن روز، نوروز است. نوروز به معنی آغاز فصل بهار و اعتدال جشن گرفته می‌ شود. نوروز همواره در بین ایرانیان از ایام رویش و رشد طبیعت به شمار می‌ رود و همگی بر این باورند باید در سال جدید و هم‌ زمان با رستاخیز طبیعت لباسی تازه از نگرش و روان بر تن کرد و تحولی رو به رشد در خود ایجاد کرد.

واژه نوروز خواستگاهی اوستایی دارد و به ‌مرور زمان شکل نوشتار و تلفظ آن دستخوش تغییر شده است. امروزه در زبان فارسی نوروز به دو معنی نوروز عام و نوروز خاص  شناخته می‌شود. نوروز عام: روز آغاز اعتدال بهاری و آغاز سال نو، نوروز خاص: روز ششم از ماه فروردین با نام «روز خرداد». در ایران باستان، ایرانیان نوروز را با نام «ناوا سردا» به مفهوم سال نو یاد می‌ کردند. سایر مردم در آسیای میانی مانند خوارزمشاهیان و سغدیان، نوروز را «نوسارجی» و «نوسارد» می‌خواندند.

تاریخچه نوروز

در برخی متون کهن و در شاهنامه فردوسی، تاریخ طبری، جمشید و در برخی دیگر از متون، کیومرث به‌ عنوان بنیان‌ گذار نوروز شناخته شده که  نوروز روز پیروزی جمشید بر دیوان است. دیوان نماد پلیدی‌، تاریکی، جهالت و خشونت بوده و عروج جمشید و کیخسرو نیز در این روز اتفاق افتاده است که در این روز جمشید جهان غیب را در جام جهان‌ بین مشاهده کرد. این جام، جامی بود که کیخسرو جای بیژن را در آن مشاهده کرد و رستم را پی او فرستاد.

نوروز در زمان هخامنشیان

در سنگ‌ نوشته ‌های موجود اطلاعاتی از برگزاری نوروز به ‌طور مستقیم یافت نشده اما بررسی‌ های انجام شده روی این سنگ ‌نوشته ‌ها نشان می ‌دهد که هخامنشیان با جشن نوروز آشنایی داشتند. عده ‌ای معتقد هستند که کوروش بزرگ نوروز را در سال ۵۳۸ (قبل از میلاد)، جشن ملی اعلام کرد. کوروش کبیر در این روز بزرگ برنامه‌ هایی برای ترفیع سربازان، پاک‌ سازی اماکن همگانی و خانه ‌های شخصی و نیز بخشش محکومان اجرا می‌کرد. داریوش اول هخامنشی نیز سکه‌ ای از جنس طلا ضرب نموده بود که در یک‌ طرف آن سربازی در حال تیراندازی نشان داده شده و گمان بر این است که این ضرب سکه به مناسبت نوروز سال ۴۱۶ (قبل از میلاد) بوده. جالب است بدانید که در زمان هخامنشیان جشن نوروز در بازه زمانی ۲۱ اسفند تا ۱۹ اردیبهشت برگزار می‌شده است.

نوروز در زمان اشکانیان و ساسانیان

در دوره اشکانیان و ساسانیان برگزاری جشن نوروز و مهرگان رواج داشته است. در دوره ساسانیان جشن نوروز ۶ روز بوده است و به دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم می ‌شد. نوروز کوچک (نوروز عامه) ۶ روز طول می ‌کشید و در روز ۶ فروردین، نوروز بزرگ (نوروز خاص) برگزار می ‌شده است.        

نوروز در دوره قاجار

دربار قاجار تدارک ویژه‌ ای برای برگزاری باشکوه‌ تر این عید باستانی در نظر می‌ گرفتتد. ازجمله این مراسم «سلام نوروزی» بود که در سه بخش برگزار می‌ شد. سلام عام تحویل، سلام عام تخت مرمر و سلام خاص سر در.

نوروز در دوران معاصر

نوروز همواره به ‌عنوان جشنی ملی و میراث فرهنگی در دوران معاصر مورد توجه ایرانیان سراسر جهان قرار داشته و هرسال برگزار می ‌شود. شوروی سایق برگزاری آشکارای نوروز را برای کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان ممنوع اعلام کرده بود و مردم در آن بازه زمانی نوروز را برای خود به ‌طور پنهانی برگزار می‌کردند. همچنین در زمان طالبان، برگزاری این مراسم باشکوه برای افغان ‌ها ممنوع اعلام شده بود. طالبان تنها تاریخ هجری قمری را قبول داشتند. با همه این فراز و نشیب ‌ها، نوروز در سال‌ های اخیر بسیار بیشتر از پیش مورد استقبال قرارگرفته و گویی جهانی ‌تر شده است. سرانجام مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ قطع ‌نامه‌ ای در چارچوب ماده ۴۹ و تحت عنوان فرهنگ صلح تصویب کرد و روز ۲۱ مارس برابر با اول فروردین را روز جهانی نوروز اعلام کرد.

در ۷ فروردین سال ۱۳۸۹، نخستین جشن جهانی نوروز در تهران برگزار شد که در پی آن، تهران به‌ عنوان دبیرخانه نوروز شناخته شد. در سال ۱۳۹۱ برای نخستین بار ایران میزبان برگزاری جشن برای یونسکو بود که این مراسم در صحن عمومی سازمان ملل برگزار شد. ایرانیان مقیم خارج از کشور چندین سال است که این مراسم باشکوه را به‌ صورت عمومی و همگانی در اروپا، امریکا، کانادا و سایر کشورها به پا می ‌دارند. نکته خوشایند دیگری که وجود دارد این است که از سال‌ های اخیر تاکنون روسای کشورهای زیادی هرسال عید نوروز را به ایرانیان تبریک و آن را گرامی می‌ دارند.

آیین‌های نوروزی

نوروز مجموعه‌ ای گسترده از جشن ‌ها و مناسبت‌های متعدد است که به آن‌ ها می‌ پردازیم.

۱. خانه ‌تکانی: یکی از آیین‌ های مرسوم نوروز خانه‌ تکانی است. در این مراسم خانواده‌ ها شروع به گردگیری و شست ‌و شو و تمیزکاری منزل و محل زندگی خود می‌ کنند و سعی بر این است که تا قبل از لحظه سال تحویل همه خانه مرتب و تمیز شده باشد. در این مراسم همه اعضای خانواده به نوعی در انجام مسئولیت ‌های پاک ‌سازی شرکت می‌ کنند.

۲. چهارشنبه ‌سوری: همان‌ طور که از اسمش پیداست آیین اصلی این مراسم افروختن آتش است. مراسمی که از دیرباز تاکنون جایگاه خود را میان مردم حفظ کرده است. برافروختن آتش و پریدن از روی آن همراه با شعر و آهنگ مخصوص خود در شب آخرین چهارشنبه سال پیکره اصلی این مراسم را تشکیل می‌ دهد.

۳. زیارت آرامگاه و قبور: در آخرین پنجشنبه سال و پس از چهارشنبه‌ سوری مردم برای بزرگداشت رفتگان خود و تکریم به آن‌ها به مزار آن‌ ها می ‌روند.

۴ . الفگی: این مراسم در خراسان بیشتر از سایر مناطق رواج دارد. مردم در مراسم الفه که بیشتر در مساجد و آرامگاه ‌ها برگزار می‌ شود برای احترام به مردگان خود کیک‌ های محلی درست می‌ کنند و به همراه سبزه در سفره می‌ گذارند.

۵. سفره نوروزی: انداختن سفره نوروزی که به سفره هفت ‌سین بیشتر شهرت دارد از دیگر مراسم اصلی به پا داشتن نوروز باستانی است. هفت‌ سین سفره را سبزه، سیر، سماق، سمنو، سنبل، سنجد و سیب تشکیل می‌ دهد. علاوه بر این اجزای دیگری می ‌تواند در سفره باشد که شامل ماهی قرمز، تخم‌ مرغ رنگ‌ شده، شمع، جامی پر از آب با چند قطره گلاب، آینه دوری از بدی ‌ها و نیز قرآن است. 

۶. خوراکی‌ های نوروزی: از متداول‌ ترین خوراکی‌ هایی که در ایام نوروز پخته می ‌شود، سمنو است. این غذا با استفاده از جوانه گندم درست می ‌شود و بسیار مقوی است. در نقاط مختلفی از ایران، افغانستان و سایر کشورها طبخ سمنو آداب خاصی دارد که در آن بسیاری از دختران آن را در طول شب و با آوازها و نغمه ‌های مخصوص آن مراسم شروع به طبخ سمنو می‌ کنند. همچنین رسم است که در شب اول عید سبزی‌ پلو با ماهی طبخ شود و نیز شیرینی ‌های مخصوص مثل نان نخودچی درست کنند. به‌ طورکلی هر منطقه غذای مخصوص خود را برای ایام عید دارد.

۷. دید و بازدید: دید و بازدید یا عید دیدنی از سنت‌ های مهم نوروزی است. در این مراسم مردم به خانه‌ های خویشاوندان، دوستان و عزیزان خود می ‌روند و خود نیز میزبان آن ‌ها در روزهای آینده خواهند شد. بسیاری نیز به مزار و آرامگاه عزیزان از دست رفته خود می ‌روند تا یاد آن ‌ها را گرامی دارند.

۸. لباس نو: حمام رفتن و پاک ‌سازی بدن و نیز پوشیدن رخت و لباس نو و آراسته از مراسم ضروری این عید باستانی است. در این ایام، اگر شخصی پول کافی برای خرید رخت و لباس نداشته باشد سعی می‌ کند پولی قرض گرفته تا برای خود و خانواده خود کفش و لباس تازه تهیه کند. چرا که باور بر این است که کسی که در روزهای نوروز لباس نو نداشته باشد و سال جدید را با لباس تازه آغاز نکند، از خوشی ‌های سال تازه بی ‌بهره می‌ ماند. در این ایام مردم سعی دارند تا به همنوعان خود دست کمک رسانده و به افرادی که از تملک مالی ضعیف‌ تری برخوردار هستند لباس نو هدیه می‌ دهند تا هیچ‌ کس در این ایام از نعمت داشتن لباس‌ های تازه و پاکیزه بی ‌بهره نماند.

۹. گردشگری: هرساله مردم بخشی از تعطیلات خود را به سفر به نقاط دیگر کره جغرافیا اختصاص می‌ دهد و به شهرهای دیگر سفر می‌ کنند تا روحیه‌ ای تازه کنند.

۱۰. مسابقات ورزشی: از قدیم‌ الایام برگزاری مسابقات ورزشی عمومی در معابر شهری از آیین نوروزی به شمار می‌ رفته است. مسابقات سوارکاری، کشتی و شطرنج ازجمله ورزش ‌های مرسوم در تاجیکستان است. در افغانستان نیز مردم مراسم ورزشی بزکشی را انجام می‌ دهند.

۱۱. طبیعت‌ گردی: مردم ایران در روز ۱۳ فروردین یا روز طبیعت به مکان ‌های طبیعی مثل جنگل ‌ها و باغ ‌ها و مناطق طبیعی خارج از شهر می‌ روند که این مراسم را سیزده ‌بدر می‌ نامند. از کارهای رایج این روز، گره زدن سبزه است. درواقع مردم بر این باورند که با گره زدن سبزه و سپس انداختن آن در رودخانه یا طبیعت، بخت خود را باز می‌ کنند تا در سال پیش رو اتفاقات خوش‌ تری برای آن‌ها رقم بخورد. این مراسم در جوان ‌ها بیشتر رواج دارد.

۱۲. نوروز خوانی: نوروز خوانی یا بهار خوانی از دیگر مراسم ایام نوروزی است. در حال حاضر این مراسم بیشتر در استان ‌های مازندران و گیلان بیشتر رواج دارد. در نوروز خوانی، افرادی که به آن‌ ها نوروز خوان گفته می‌ شود، پیش از آغاز بهار به ‌صورت دوره‌ گردی به شهرها و روستاهای مختلف رفته و اشعاری در مدح بهار به‌ صورت بداهه از حافظ می‌ خوانند.

نوروز ۱۴۰۱

لحظه تحویل سال ۱۴۰۱ خورشیدی: ساعت ۱۹ و ۳ دقیقه و ۲۶ ثانیه روز یکشنبه ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ خورشیدی مصادف با ۲۰ مارس ۲۰۲۲ میلادی و ۱۷ شعبان ۱۴۴۳ قمری است.

محاسبه زمان تحویل سال در ایران بر مبنای نصف‌النهار رسمی ایران با طول جغرافیایی ۵/۵۲ درجه شرقی است.

نماد حیوان سال ۱۴۰۱ نیز ببر (پلنگ) است.

سخن پایانی

در چند سال اخیر و باتوجه به اتفاقات متعددی که در سراسر جهان رخ داده بخصوص گسترش ویروس کرونا، بسیاری از خانواده ها، عزیزان خود را از دست داده و دیگر در بین آنها نیستند. ما در مجموعه روم تور امیدواریم بسیاری از اتفاقات ناگواری که در سال ۱۴۰۰ و سال های قبل رخ داده به پایان برسد و سال جدید را سرشار از شادی و موفقیت و سلامتی آغاز کنیم. 

روم تور پیشاپیش سال جدید و عید نوروز را به همه مردم ایران و تمام فارسی زبانان جهان تبریک و تهنیت عرض می کند